دانشجو فور یو
مرکز دانلود پایان نامه ,پروژه,تحقیق,مقالات و........دانشجو فور یو
مرکز دانلود پایان نامه ,پروژه,تحقیق,مقالات و........سیر و سیاحت ازمنظر قرآن کریم
| دسته بندی | معارف اسلامی |
| بازدید ها | 3 |
| فرمت فایل | doc |
| حجم فایل | 81 کیلو بایت |
| تعداد صفحات فایل | 104 |
سیر و سیاحت ازمنظر قرآن کریم
فهرست مطالب
کلیات
مقدمه ....................................................................................................................
تعریف موضوع .....................................................................................................
اهمیت موضوع .....................................................................................................
پیشینه موضوع .....................................................................................................
سوال اصلی...........................................................................................................
فرضیه ..................................................................................................................
سوال های فرعی ..................................................................................................
روش تحقیق .........................................................................................................
محدودیت های تحقیق ...........................................................................................
پیشنهادات .............................................................................................................
چکیده ...................................................................................................................
تعریف مفاهیم ......................................................................................................
1- سفر ................................................................................................................
2- سیر .................................................................................................................
3- سیح ................................................................................................................
4- نفر .................................................................................................................
5- هجرت..............................................................................................................
فصل اول: دیدگاه قرآن نسبت به سیر وسیاحت
پیشگفتار ...............................................................................................................
الف ) اهمیت و ضرورت سیر در قرآن کریم ......................................................
1- اتمام حجت ......................................................................................................
2- هدایت بخشی ..................................................................................................
3- پند و اندرز برای مومنان ................................................................................
4- آیینه عبرت ......................................................................................................
ب) مخاطبان سیر در قرآن کریم .........................................................................
1- آل عمران /137...............................................................................................
2- انعام /11..........................................................................................................
3- یوسف (ع) /109...............................................................................................
4- نحل /36...........................................................................................................
5- حج /46............................................................................................................
6- نمل /69............................................................................................................
7- عنکبوت /20.....................................................................................................
8- روم /9.............................................................................................................
9- روم /42...........................................................................................................
10- فاطر /44........................................................................................................
11- غافر /21........................................................................................................
12- غافر /82........................................................................................................
13- محمد (ص) / 10............................................................................................
- نتیجه ...............................................................................................................
فصل دوم : اهداف و مصادیق سیر وسیاحت
مقدمه ....................................................................................................................
1- مشاهدة آیات و نشانه های الهی در مخلوقات و مصنوعات .......................
الف – سیر آفاقی ..................................................................................................
- سیر و مشاهده آسمانها و زمین ....................................................................
- سیر آفاقی برای مشاهده صنع الهی ...............................................................
الف ) توجه به خلقت شتر .....................................................................................
ب ) زنبور عسل ....................................................................................................
- زنبور عسل حیوان متمدن ..............................................................................
- زنبور عسل و تولید نسل ................................................................................
- ساختمان جسمانی زنبور عسل ......................................................................
ب) سیر انفسی .....................................................................................................
- سیر و تدبر در چگونگی به وجود آمدن انسان و مراحل وجودی او ............
2- عبرت .............................................................................................................
- مطالعه تاریخ نوعی سیر .............................................................................
الف ) تاریخ چیست؟ ..............................................................................................
ب ) نقش تاریخ در زندگی انسانها ........................................................................
ج ) تاریخ از دیدگاه قرآن کریم ............................................................................
- سیر و عبرت گرفتن از اقوام پیشین ............................................................
- چرا سرگذشت پیشینیان عبرت انگیز است؟ ..............................................
- فواید سیر در تاریخ وعبرت از گذشتگان.....................................................
1- کسب تجربه ....................................................................................................
2- تربیت ..............................................................................................................
3- هدایت .............................................................................................................
4- کشف عوامل موثر در تعالی و انحطاط جوامع گذشته ...................................
الف ) عدالت و بی عدالتی ......................................................................................
ب ) اتحاد و تفرقه .................................................................................................
ج ) اجرا یا ترک امر به معروف ونهی از منکر .....................................................
د ) فسق و فجور و فساد اخلاق ...........................................................................
- اقوام منحط شده و علل انحطاط آنها ............................................................
الف ) سیر در احوال قوم عاد ...............................................................................
- تاریخچه قوم عاد ............................................................................................
- دلایل انحطاط و هلاکت قوم عاد .....................................................................
- سرانجام قوم عاد ...........................................................................................
- هلاکت قوم عاد درس عبرتی برای دیگر اقوام ...............................................
ب ) سیر در احوال قوم ثمود................................................................................
- چرا قرآن قوم عاد و ثمود را مثال می زند؟ ..................................................
ج ) سیر در احوال قوم سبأ...................................................................................
- هلاکت به خاطر کفران نعمت ..........................................................................
3- علم ..................................................................................................................
- سیر و تحصیل علم در قرآن کریم .................................................................
- سیر و تحصیل علم در روایات .......................................................................
4- جهاد ................................................................................................................
- جهاد نوعی سیر .............................................................................................
- جنگ موته نمونه ای از جهاد ..........................................................................
- جنگ تبوک جهادی همراه با سیر ...................................................................
5- هجرت .............................................................................................................
- هجرت یکی از مصادیق سیر ..........................................................................
- هجرت از بلاد کفر ..........................................................................................
فصل سوم : آداب و بایسته های اخلاقی سفر
- مقدمه ..............................................................................................................
- آداب قبل از سفر ............................................................................................
1- انتخاب مقصد و هدف .....................................................................................
2- انتخاب همراه .................................................................................................
3- رد امانت .........................................................................................................
4- انتخاب جانشین و سرپرست ..........................................................................
آداب زمان خروج .................................................................................................
1- تعیین زمان خروج ..........................................................................................
2- آغاز سفر با دعا و صدقه .............................................................................
آداب حین سفر .....................................................................................................
1- انتخاب رهبر ...................................................................................................
2- اخلاق در طول سفر ........................................................................................
آداب رسیدن به مقصد .........................................................................................
- به جای آوردن شکر .......................................................................................
- انتخاب مکان مناسب .......................................................................................
نتیجه .....................................................................................................................
فهرست منابع ........................................................................................................
|
فصل اول
دیدگاه قرآن نسبت به سیرو سیاحت
|
پیشگفتار
همانطور که می دانیم سیر و سیاحت منشأ بسیاری از آثار مادی و معنوی و همچنین زمینه ساز پیشرفتهای فردی واجتماعی است.
از جمله عواملی که در شکل گیری تمدن و پیشرفت و مدنیت، در جوامع مختلف بشری موثر بوده مساله ارتباطات و شیوه های مختلفی است که انسان برای برقراری ارتباط با سایر افراد جامعه یا جوامع به کار می برده.
اصولاً زندگی فردی در جامعة امروزی بدون رابطه با دیگران امکان پذیر نیست یا اگر باشد بسیار مشکل است در صورتی که انسان بخواهد از منافع و فوایدی که در سایر محیط ها فراهم گردیده استفاده نماید باید با آنها ارتباط برقرار کند، و از آنجا که سیر وسیاحت یکی از عامترین و رایجترین راههای برقراری ارتباط با سایر ملت‌ها می‌باشد، در بیشتر کشورها توجه به توسعه و گسترش راهها و تأمین وسایل ارتباطی یکی از مسایلی است که دولت ها اهتمام و توجه زیادی به آن دارند.
در قرآن کریم به سیر و سیاحت و گردش در روی زمین بسیار سفارش شده است و در آیات متعددی بدان پرداخته است. آیاتی که مستقیماً به سیر اشاره کرده اند جمعاً چهارده آیه و در دوازده سوره می باشد. دریکی از این آیات واژة سیر به معنی عام آن نمی‌باشد.[1] و در دوازه آیه خداوند اشاره صریح می کند به گردش و سیر در زمین و عبرت گرفتن از گذشتگان و در یک مورد نیز دعوت به تفکر درباره خلفت می کند.
به این ترتیب می توان گفت آیات سیر دو گونه اند گونه ای که سیر وسیاحت را برای عبرت و گردش در آثار گذشتگان را بیان می کند، که بیشترین آیات «سیر» در این دسته جای می گیرند مانند «قُل سِیرُوا فِی الاَرضِ ثُمَّ انظُروا کیفَ کانَ عاقِبَةُ المکذِّبینَ»[2] و «قَد خَلَتْ مِن قَبلِکُمْ سُنَنٌ فَیسروا فِی الارضِ فانظروا کیفَ کانَ عاقِبَةُ المُکذِّبینَ»[3] ( پیش از شما سنت هایی وجود داشت، پس در روی زمین گردش کنید و ببینید سرانجام تکذیب کنندگان چگونه بود) و گونه دوم که هدف از سیر را تفکر در چگونگی شروع خلقت بیان می کند و می فرماید : « قُل سیرُوا فِی الاَرضِ فَانظُروا کیفَ بَدَأَ الخَلْقَ ثُمَّ اللهُ یُنشیءُ النّشاةَ الآخِرَةَ إنَّ اللهَ علی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ»[4]
( بگو: در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند جهان آخرت را ایجاد می کند؛ یقیناً خدا بر هر چیز توانا است.)
در مفهوم سیر و سیاحت می توان قایل به توسعه شد و چون ( همانطور که در قرآن کریم نیز بدان اشاره شده) هدف از سیر مشاهده و عبرت گرفتن است، لزوماً سیر و سیاحت محدود به سیر مکانی نمی شود و هر آنچه که انسان و روح وی را به حرکت واداشته و به گردش می برد نوعی سیر محسوب می شود. در این باره کرسی موریسن می گوید: «قوه تخیل یکی از مهمترین مواهبی است که به انسان عطا شده است. با این قوه انسان می تواند به هر کجا که میل داشته باشد آناً سفر کند. خطیبی زبردست می تواند مستعمین خود را در عالم تخیل با خود همراه ببرد و اگر فی المثل از جزایر هند شرقی بحث کند و خود او آن جزایر را به چشم خیال ببیند، آن وقت شنوندگان او هم سنگهای مرجانی و رنگهای متغیر اقیانوس و آسمان لاجوردی و درختان نخل و جنگلهای انبوه مناطق حاره را با آبهای زلال و آینه فام برکه ها و دریاچه های آن می بیند و اگر قوه تخیل او قوی تر باشد مستعمین وی حتی اعماق ژرف ترین آبگیرها را به چشم مشاهده می کنند.»[5]
یقیناً در قرآن کریم نیز نوع خاصی از سیر مدنظر نیست بلکه سیاحت به معنی عام آن مطرح است و هر سیاحتی که قادر باشد اطلاعاتی در دسترس ما قرار داده و عبرت و در نتیجه تفکر در سرانجام و عاقبت این جهان و انسان به همراه داشته باشد، به طوریکه بتوان بهره ای از آن برد و به سعادت رسید، می تواند در این حیطه قرار گیرد.
بدین ترتیب مواردی از جمله : مخابرات، مکاتبات، کامپیوتر، مطالعه و .. هم می تواند مشمول بحث سیر و سیاحت قرار گیرد و نوعی سیر به شمار آید. به طوریکه از تمام این امکانات می توان اطلاعاتی مربوط به دیگر نقاط جهان بدست آورد.
از جمله فوایدی که ابزارهای جدید برای سیر و سیاحت دارند اینست که در مدتی کوتاه ما را به هر کجا که بخواهیم سیر می دهند و هر گونه اطلاعاتی ازگذشته تا امروز را در اختیار ما قرار می‌دهند و لزومی ندارد برای سفر و کسب عبرت بار سفربندیم و سختی های راه را تحمل کنیم.
و بالاخره باید بگوییم قرآن بهترین خطیبی است که مستمعین خود را با آیات الهی خود به هر کجا بخواهد می برد و تصویرهایی واقعی از گذشته و آینده در برابر ذهن بیدارشان نمایان می کند و آنها را به تفکر وا می دارد.
الف – اهمیت و ضرورت سیر در قرآن کریم
در آیات سیر مشاهده می شود که مکرراً‌خداوند انسانها را به سیر وعبرت گرفتن از سرانجام کافران، تکذیب کنندگان آیات الهی و رسالت انبیاء ، منکران معاد و جباران و زورگویان، دعوت می کند. در اینجا این سوال مطرح می شود که ضرورت این همه تکرار چیست؟ و چه چیزی در سیر نهفته است که باعث تأکید فراوان قرآن روی این مساله شده است؟
در این بخش برآنیم که به اختصار به بعضی از ضرورتها و اهمیتهای سیر در قرآن کریم بپردازیم:
1- اتمام حجت
سنت الهی همه جا این بوده که به قدر کافی مهلت برای تجدید نظر و بیداری و آگاهی بدهد، حوادث دردناک، و وسائل رحمت را یکی پس از دیگری می فرستد، تهدید می کند، تشویق می کند، اخطار می نماید تا حجت بر همه تمام شود. ولی هنگامی که این مهلت به پایان رسید سرنوشت قطعی دامنشان را خواهد گرفت، دیر یا زود، به خاطر مصالح تربیتی، ممکن است، اما به اصطلاح سوخت و سوز ندارد. آیا توجه به همین واقعیت کافی نیست تا همگان از سرنوشت گذشتگان عبرت گیرند و از مدت مهلت الهی برای بازگشت و اصلاح ، استفاده کنند؟ آیا باید باز هم نشست تا سرنوشت شوم اقوام گمراه و ستمگر پیشین درباره خود ما نیز تکرار شود و به جای اینکه از پیشینیان عبرت بگیریم، عبرتی شویم برای آیندگان.[6]
2- هدایت بخشی
یکی از راههای بیداری و هدایت بخشی انسانها مطالعه در تاریخ پیشینیان است. آیات سیر نیز در این باره مرتباً انسانها را تشویق به مشاهده و مطالعه آثار گذشتگان می کنند: « سیروا فِی الأرضِ فَانظُروا کیفَ کانَ عاقبةُ الَّذینَ مِن قَبلُ کانَ اَکْثَرُهُم مشرِکینَ»[7] بگو : « در زمین سیر کنید و بنگرید عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود! بیشتر آنها مشرک بودند.»
نقش هدایت گری سرنوشت گذشتگان در این آیه به خوبی بیان شده است که می فرماید : «أفَلَم یَهدِ لَهُم کم اَهَلکنا قَبلهم من القرون یَمِشونَ فی مساکِنهِم انَّ فی ذلکَ لَآیاتٍ لِاُولی النُّهَی»[8]
( آیا برای هدایت آنان کافی نیست که بسیاری از نسلهای پیشین را هلاک نمودیم. و اینها در مسکنهای آنان راه می روند؟ مسلماً در این امر، نشانه های روشنی برای خردمندان است.)
3- پند و اندرز برای مؤمنان
سرگذشتها و تاریخ های بیان شده در قرآن را نباید سرسری شمرد و یا به عنوان یک سرگرمی از آن برای شنوندگان استفاده کرد چرا که مجموعه‌ای است از بهترین درسهای زندگی در تمام زمینه‌ها و راهگشایی است برای همه انسانهای «امروز» و «فردا».[9]
بعضی از آیات سیر انسان را به عبرت گرفتن از اقوامی دعوت می کنندکه دارای توان و نیروی زیادی بودند ولی با این حال به خاطر کفرشان خداوند آنها را هلاک کرد: « اولم یسیروا فی الأرضِ فَیَنظُروا کیفَ کانَ عاقِبةُ الَّذینَ مِن قَبلِهِم کانوا أشدَّ مِنهُم قُوَّةً و أثاروا الْأرضَ و عَمَروها »[10]
که این آیات علاوه بر کسب عبرت برای مومنان می تواند جنبه پند و موعظه داشته باشد چرا که خداوند می فرماید: « و کُلّاً نَقُصُّ عَلَیکَ مِن اَنباءِ الرُّسُلِ ما نُثَّبتُ بِه فؤادکَ و جاءَکَ فی هذِهِ الحقُّ و موعظةٌ و ذِکری للمؤمنینَ»[11]
( ما از هر یک از سرگذشتهای انبیا برای تو بازگو کردیم، تا به وسیله آن قلبت را آرامش بخشیم و در این برای تو حق، و برای مومنان موعظه و تذکر آمده است. )
4- آیینه عبرت
عبرت گرفتن از زندگی دیگران از تجربه های شخصی مهمتر و پرارزشتر است، زیرا در این تجربه ها باید انسان زیانهایی متحمل شود تا مسائلی بیاموزد ولی در عبرت گرفتن از زندگی و تجارب دیگران انسان بی آنکه متحمل سوخت و زیانی شود ، توشه گرانبهایی می اندوزد.
دستور قرآن کریم در زمینه «سیر در الارض» منطبق بر کاملترین شیوه هایی است که امروزه بشر برای مطالعات خود به دست آورده است و آن اینکه پس از فراگرفتن مسایل در کتابها دست شاگردان را می گیرند و به سیر در ارض و مطالعة شواهد عینی آنچه خوانده اند می برند.[12]
سرگذشت انسانها همانگونه که در آیات سیر مورد تأکید واقع شده اند، (فانظروا کیف کان عاقِبةُ المُکذّبیِن)[13] آیینه ای است که می توان عوامل پیروزی و شکست، کامیابی و ناکامی، خوشبختی و بدبختی سربلندی و ذلت و خلاصه آنچه در زندگی انسان ارزش دارد و آنچه بی ارزش است، در آن دید، آیینه ای که عصاره تمام تجربیات اقوام پیشین و رهبران بزرگ در آن به چشم می خورد و مشاهدة آن عمر کوتاه مدت هرانسان را به اندازه عمر تمام بشریت طولانی می کند.
ولی تنها اولوالالباب و صاحبان مغز واندیشه هستند که توانایی مشاهده این نقوش عبرت را بر صفحه این آیینه عجیب دارند.[14]
که : ( لَقَدْ کانَ فی قَصَصِهِم عبرةٌ لِاُولیِ الالبابِ)[15]
ب – مخاطبان سیر در قرآن کریم
|
خطاب در بیشتر آیات سیر به معنی عام آن است و در بعضی آیات به مشرکان، کافران، ظالمان نسبت داده شده است. ولی از آنجا که قرآن کتاب هدایت برای همة افراد بشر در همة زمانها و مکانهاست خطاب سیر در این آیات جنبة عام دارد. و منافاتی هم ندارد که در زمان نزول آن خاص قوم پیامبر صلی الله علیه و آله مدنظر بوده یا مشرکان و …
همانطور که قبلاً بیان شد در سیزده آیه از قران کریم به طور صریح به مساله سیر اشاره شده است در این بخش برآنیم به بررسی مخاطبان این آیات از دیدگاه بعضی از مفسران بپردازیم.
1- «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسیروا فی الأرضِ فَانظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِبینَ»[16]
( پیش از شما سنتهایی وجود داشت هر قوم طبق اعمال و صفات خود سرنوشتهایی داشتند که همانند آنرا شما نیز دارید ) سپس در روی زمین گردش کنید و ببینید سرانجام تکذیب کنندگان ( آیات خدا ) چگونه بود.)
الف ) تفسیر نمونه خطاب در این آیات را متوجه مسلمانان می داند و می گوید : قرآن مجید به مسلمانان دستور می دهد : « بروید در روی زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملتهای گذشته و زمامداران و فراعنة گردنکش و جبار دقت کنید و بنگرید پایان کار آنها که کافر شدند و پیامبران خدا را تکذیب کردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند چگونه بود و سرانجام کار آنها به کجا رسید.»[17]
ب ) علامه خطاب در کلمه (سیروا) را عام گرفته و چنین می گوید :«سنن جمع سنه و به معنای طریقه است که جامعه در آن سیر می کند و امر به گردش در زمین و دیدن آثار پیشینیان ، از ملتهای گذشته و پادشاهان و فراعنة گردنکش به جهت عبرتی است که در دیدن آثار آنان وجود دارد.»[18]
ج ) صاحب مجمع البیان نیز خطاب در این آیه را عام دانسته است.[19]
2- « قُل سیروا فی الأرضِ ثُمَّ انظُرُوا کَیفَ کانَ عاقِبةُ المُکذّبینَ»[20]
( بگو روی زمین گردش کنید، سپس بنگرید سرانجام آنها که آیات الهی را تکذیب می کردند چه شد؟)
الف) تفسیر نمونه خطاب این آیه را افراد لجوج و خودخواه می داند و می گوید : «(قرآن) به پیامبر (ص) دستور می دهد که به آنها سفارش کند، در زمین به سیر و سیاحت بپردازند و عواقب کسانی که حقایق را تکذیب کردند با چشم خود ببینند شاید بیدار شوند.» [21]
ب) طبرسی در مجمع نیز خطاب در این آیه را امت پیامبر صلی الله علیه و آله می داند.[22]
ج) علامه ( با توجه به ترجمه) خطاب را عام گرفته است.[23]
3- «… اَفَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَیَنظُروا کیفَ کانَ عاقِبةُ الّذینَ مِن قَبلِهم…»[24]
( آیا در زمین سیرنکردند تا ببینند عاقبت کسانی که پیش از آنها بودند چه شد؟!)
الف ) تفسیر نمونه : مخاطب آیه را مخالفان دعوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله دانسته و می گوید : « برای اینکه اینها بدانند سرانجام مخالفت هایشان با دعوت تو که دعوت به سوی توحید است چه خواهد بود، خوبست بروند و آثار پیشینیان را بنگرند.»[25]
ب) المیزان : علامه می گوید : جمله ( افلم یسیروا فی الارض) امت پیغمبر را انذار می کند. یعنی همان انذاری که امتهای گذشته را با آن انذار نمود، آنان نشنیدند و در نتیجه وزرُوبال کار خود را چشیدند.[26]
ج ) مجمع ، خطاب آیه را به مشرکان زمان حضرت محمد صلی الله علیه و آله دانسته است.[27]
4- (…فَسیروا فِی الْأرضِ فانْظُروا کیفَ کانَ عاقِبَةُ المُکذّبینَ»[28]
( …پس در روی زمین بگردید و ببینید عاقب تکذیب کنندگان چگونه بود.)
الف ) نمونه خطاب در آیه را عام و یک دستور عمومی برای بیدار کردن گمراهان و تقویت روحیة هدایت یافتگان بیان کرده است.[29]
ب ) المیزان می گوید: از ظاهر سیاق بر می آید که خطاب در کلمه «سیروا = سیر کنید» به کسانی است که شرکت ورزیده و می گفتند « اگر خدا می خواست چیزی غیر از او نمی پرستیدیم» و التفات از غیب به خطاب به ایشان برای بهتر تأثیر کردن سخن و تثبیت کلام و اتمام حجت بوده است.[30]
ج ) مجمع خطاب را عام می داند.[31]
5- «اَفَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَتکونَ لَهُمْ قُلوبٌ یَعقلِونَ‌بِها اَوْ ءاذانٌ یَسْمعونَ بِها فإنّها لا تَعمی الْابصارُ و لکن تعمیَ القُلوبُ الَّتی فِی الصُّدورِ»[32]
( آیا آنان در زمین سیر نکردند تا دلهایی داشته باشند که حقیقت را با آن درک کنند یا گوش هایی که با آن بشنوند؟ چرا که چشمهای ظاهر، نابینا نمی شود، بلکه دلهایی که در سینه‌هاست کور می شود.»
الف ) نمونه : خطاب به ظالمان است. از آنجا که در آیات گذشته سخن از اقوام ظالم وستمگری بود که خداوند آنها را به کیفر اعمالشان رسانید و شهر و دیارشان را ویران ساخت. در این آیه به عنوان تأکید روی این مساله می گوید:
(آیا آنها در زمین سیر نکردند…) [33]
ب) المیزان : خطاب به مردم است : «در این آیه مردم را ودار می کند به اینکه از سرگذشت این قراء و شهرها که هلاک و ویران شدند و از این آثار معطله و قصور مشیده که امت های گذشته از خود به یادگار گذاشته اند عبرت گیرند.»[34]
ج ) مجمع خطاب را قوم حضرت محمد صلی الله علیه و آله می داند.[35]
6-«قُل سیروا فِی الأرضِ فَانظُروا کیفَ کانَ عاقبةُ المُجرِمینَ»[36]
( بگو : در روی زمین سیر کنید و ببینید عاقبت کار مجرمان به کجا رسید!)
الف ) نمونه، خطاب را متوجه کفار می داند و می گوید :« در آیات گذشته سخن از انکار معاد از سوی کفار متعصب بود که با سخریه و استهزاء رستاخیز را تکذیب می کردند از آنجا که بحث منطقی با چنین قوم لجوجی بیهوده بوده است بعلاوه دلایل فراوانی برای معاد در آیات دیگر قرآن اقامه شده، دلایلی که حتی در زندگی روزمره در جهان گیاهان ، در عالم جنین و مانند آن مشاهده می شود، لذا در آیات مورد بحث به جای اینکه دلیلی برای آنها ذکر کند آنها را به مجازاتهای الهی که در پیش دارند تهدید وانذار می کند.»[37]
ب ) المیزان : خطاب روی مشرکین است. « در این جمله خدایتعالی دستور می دهد تا مشکرین را در برابر انکار بعثت، تهدید و انذار کند و دستور شان دهد که در زمین سیر کنید و عاقبت مجرمینی که انبیاء را تکذیب کردند و انذار آنان از روز قیامت را به هیچ گرفتند، ببینند، چون نظر و تفکر در عاقبت امر ایشان، آنطور که خانه های خرابشان و آبادیهای ویران و خالیشان دلالت می کند برای صاحبان بصیرتی که بخواهد عبرت بگیرد کافی است.[38]
ج) مجمع خطاب را متوجه کافران می داند.[39]
7- « قل سیروا فِی الارضِ فَانظُروا کیفَ بَدَأ الخَلقَ ثُمَّ اللهُ یُنشیءُ النَّشاةَ الآخِرةَ اِنّ اللهَ علی کلِّ شیءٍ قَدیرٌ»[40]
( بگو : « در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟» سپس خداوند جهان آخرت را ایجاد می کند، یقیناً خدا بر هر چیز توانا است.)
الف ) نمونه : خطاب آیه به مردم است و مردم را به سیر آفاقی در مساله معاد دعوت می کند. در حالیکه آیه قبل بیشتر جنبة سیر انفسی داشت.
می فرماید : « بگو بروید و در روی زمین سیر کنید انواع موجودات زنده را ببینید، اقوام و جمعیتهای گوناگون را با ویژگی‌هایشان ملاحظه کنید و بنگرید خداوند آفرینش نخستین آنها را چگونه ایجاد کرده است پس همان خداوندی که قدرت بر ایجاد این همه موجودات رنگارنگ و اقوام مختلف دارد، نشاه آخرت را ایجاد می کند چرا که او با خلقت نخستین، قدرتش را بر همگان ثابت کرده است. و خداوند بر هر چیزی قادر و توانا است.»[41]
ب ) المیزان : مخاطب این آیه مشرکین هستند وبه رسول خدا صلی الله علیه و آله دستور می دهد با آنها اتمام حجت کند و به سیر در زمین ارشادشان نماید تا بفهمند کیفیت آغاز خلقت و ایجاد ایشان با اختلافی که در طبیعتهای خود دارند وتفاوتی که در رنگها و اشکالشان هست، چگونه بوده و چگونه خدا آنها را بدون الگو ونقشه قبلی و بدون حساب و عددی معین و یا نیرویی مثل هم آفریده، این طرز فکر دلیل قاطعی است بر اینکه قدرت او حساب واندازه ندارد وقتی چنین است نشاه آخرت را هم مانند نشاه اول خلق می کند.[42]
ج ) مجمع البیان : خطاب آیه را بت پرستان می داند و در ترجمه می گوید : « بگو ای محمد! به این بت پرستان بگردید در روی زمین ( و به مناطق آن مسافرت کنید) تا بنگرید چگونه خداوند آفرینش جهان را پدید آورد و آثار پیشینیان خود را بجوئید که (براثر گناه و نافرمانی) کارشان به کجا کشید تا عبرتی شده و برخداوند ایمان آورید.»[43]
8- «اَوَلَمْ یسیروا فِی الأرضِ فَیَنظُروا کیفَ کانَ عاقبةُ الذینَ مِن قَبلهِمِ کانوا أشدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً و أثاروا الارضَ وَ عَمَروهآ اَکثَرَ مِمَّا عَمَروها …»[44]
(آیا در زمین گردش نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که قبل از آنان بودند چگونه بود؟ آنها نیرومندتر از اینان بودند و زمین را بیش از اینان دگرگون ساختند و آباد کردند…»
الف ) نمونه : خطاب آیه مشرکان و دنیا پرستان هستند.[45]
ب) المیزان : بعد از آنکه فرمود بسیاری از مردم به معاد کافرند و چون با کفر به معاد این حق لغو می شود: لذا دنبالة آن سرگذشت امت های کافر گذشته را خاطر نشان ساخت، باشد که از شنیدن، آن عبرت گرفته و از کفر دست بردارند.[46]
ج) مجمع البیان: خطاب وهشداری است به منکران معاد.[47]
9- «قُل سیروا فِی الأرضِ فَانظُروا کیفَ کانَ عاقِبةُ الذینَ مِنْ قَبلُ کانَ أکثَرُهم مشرِکینَ»[48]
( بگو : «در زمین سیر کنید و بنگرید عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود ! بیشتر آنها مشرک بودند»)
الف ) نمونه : خطاب در آیه مردم هستند : برای اینکه مردم شواهد زنده ای را در مساله ظهور در زمین به خاطر گناه انسانها با چشم خود ببینند دستور « سیر در ارض» را می‌دهد.[49]
ب) المیزان : علامه نیز خطاب را به مردم می داند و می گوید : « در این آیه شریفه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را مامور می کند به اینکه به مردم دستور دهد در زمین سیر کنند وسرانجام و آثار باقیمانده اقوام گذشته را ببینند که چگونه خانه هایشان خراب گشته و آثارشان محو شد و تا آخرین نفر منقرض شدند و نسلشان قطع گشت و دچار انواع گرفتاریها و بلاها شدند، به خاطر اینکه بیشتر شان مشرک بودند پس خداوند جزای بعض کرده‌هایشان را به ایشان چشانید، تا شاید عبرت گیرندگان عبرت گیرند و در نتیجه به سوی توحید برگردند.» [50]
ج ) مجمع نیز خطاب را در این آیه عام دانسته است و همچنین می گوید : از اینکه (سیروا) به لفظ امر استعمال شده از باب عظمت مطلب است نه آنکه در واقع امر باشد.[51]
10- « اَوَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَینظُروا کیفَ کانَ عاقِبةُ الذّینِ من قَبلهِمِ‌و کانوا أشَدَّ مِنهُم قوَّةً»[52]
( آیا آنان در زمین نگشتند تا ببینند عاقبت کسانی که پیش از آنها بودند چگونه بود؟!همانها که ازاینان قویتر بودند. )
الف : نمونه، خطاب آیه را گروه مشرک و مجرم می داند : «گروه مشرک و مجرم را به پیگیری آثار گذشتگان وسرنوشتی که به آن گرفتار شدند دعوت می کند تا آنچه را از تاریخ دربارة آنها شنیده‌اند با چشم در سرزمین های متعلق به آنها و در لابه لای آثارشان ببینند. تا بیان به عیان تبدیل گردد.»[53]
ب ) المیزان: خطاب آیه مشرکین مکه هستند : « این آیه شریفه برای سنت جاری در امت های گذشته ، شاهد می آورد و می فرماید که : امتهای گذشته با این که از مشرکین مکه قوی تر بودند ، با این حال خداوند آنها را به کیفر مکر و تکذیبشان بگرفت، این آیه تتمه بیان است تا مشرکین مکه را بیشتر انذار و تخویف کرده باشد.»[54]
ج ) مجمع : صاحب مجمع نیز خطاب دراین آیه را کفار می داند و می گوید: «اَوَلَم یَسیروا فِی الأرضِ »یعنی : آیا این کفاریکه انکار هلاک شدن امتهای گذشته را کردند در روی زمین سیر و گردش نمی کنند. سپس ببینید چگونه خدا هلاک و نابود نمود تکذیب کنندگان قبل از ایشان مانند قوم لوط و عاد و ثمود را پس عبرت و پند بگیرید بسبب ایشان[55]
11- «اَوَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَینظُروا کیفَ کانَ عاقِبةُ الّذین کانوا مِن قَبْلِهِم کانوا هُم اَشَدَّ مِنهُم قوةً وءاثاراً فی الأرضِ فَأخَذَهُمُ الله بِذُنوبِهِم وما کان لَهُمْ مِنَ اللهِ منِ واقٍ»[56]
( آیا آنها روی زمین سیر نگردند تا ببنید عاقبت کسانی که پیش از آنان بودند چگونه بود؟ آنها در قدرت و ایجاد آثار مهم در زمین از اینها برتر بودند. ولی خداوند ایشان را به گناهانشان گرفت و در برابر عذاب او مدافعی نداشتند.»
الف ) نمونه، خطاب را روی مردم دانسته و می گوید: ( مردم را به مطالعة حالات پیشینیان و از جمله وضع فرعون و فرعونیان دعوت می کند.) و در ادامه وضع فرعونیان را چنین شرح می دهد: آنچنان حکومت قوی و لشکر عظیم و تمدن مادی درخشان داشتند که زندگی مشرکان مکه در برابر آنها بازیچه‌ای بیش نیست. و تعبیر به «اَشَدَّ منهم قُوةً» هم قدرت سیاسی و نظامی آنها را بازگو می کند و هم قدرت اقتصادی و احیاناً قدرت علمی را. و تعبیر به « آثارا فی الارض» ممکن است1- اشاره به پیشرفت عظیم کشاورزی آنها باشد با توجه به (روم /9) 2- اشاره به ساختمانها و بناهای محکمی که بعضی از اقوام پیشین در دل کوهها و در میان دشتها بنا می کردند با توجه به (شعراء/ 128 و129).[57]
ب ) المیزان ، خطاب را به مردم می داند و معنای آیه را چنین بیان می کند: « چرا این مردمی که ما پیامبر به سویشان گسیل داشتیم به سیر در زمین نمی پردازند تا به نظر تفکر و عبرت گیری بنگرند که عاقبت مردمی که قبل از ایشان می زیسته اند چگونه بود و…»[58]
ج ) مجمع ، خطاب را به کافران می داند و می گوید :« خداوند کافران را به نظر کردن متنبه ساخته و فرموده است : ( اولم یسیروا فی الارض (…»[59]
12- «اَفَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَیَنظروا کیفَ‌کان عاقِبةُ الّذینَ من قَبلِهِم کانوا أکثَرَ مِنْهُم و أشدَّ قُوَّةً و ءاثاراً فِی الأرضِ فَمآ اَغنی عَنهم ما کانوا یَکسِبونَ»[60]
(آیا روی زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که پیش از آنها بودند چه شد؟! همانها که نفراتشان از اینها بیشتر ونیرو و آثارشان در زمین فزونتر بود، اما هرگز آنچه را بدست می آوردند نتوانست آنها را بی نیاز سازد.)
الف ) نمونه ، مورد خطاب آیه را افراد لجوج و کافران مستکبر می داند که آیه با تهدیدهای شدید و توأم با استدلال و منطق پایان کار آنها را به وضوح بیان می کند.[61]
ب ) المیزان ، مورد خطاب آیه را مشرکین می داند و می گوید : «این آیة شریفه مشرکین را ملامت می کند و آنان را به سرگذشت امتهای سابق و سنت قضای الهی که در آن امت‌ها جریان داشت توجه می دهد.»[62]
ج ) مجمع البیان،با توجه به آیه قبل ( وَ یُریکُم آیاتِهِ فَأیَّ ءایاتِ اللهِ تُنکِرونَ)[63]
مورد خطاب در آیه را کافران می داند.[64]
13- أفَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَینظروا کیفَ کانَ عاقِبةُ الّذینَ من قَبلِهِم دَمَّرَ اللهُ عَلَیهِم و للکافرینَ أمثالُها»[65]
(آیا در زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که قبل از آنان بودند چگونه بود؟ خداوند آنها را هلاک کرد و برای کافران امثال این مجازاتها خواهد بود.)
الف) نمونه : مورد خطاب در آیه را ظالمان می داند و می گوید : « از آنجا که قرآن مجید در بسیاری از موارد نمونه های حسی را به ظالمان سرکش ارائه می دهد در اینجا نیز آنها را به مطالعة احوال اقوام گذشته دعوت کرده می فرماید: (آیا آنها سیر در زمین نکردند(…»[66]
ب ) المیزان : خطاب آیه را به کفار عهد رسول الله صلی الله علیه و آله می داند و می گوید : معنای آیه اینست که «ای محمد ! آنها که به تو کفر می ورزند امثال این عقوبتها و یا عاقبت ها را دارند»[67]
ج ) مجمع البیان نیز مورد خطاب آیه را کفار می داند.[68]
نتیجه
به طور کلی می توان گفت، خطاب در آیات سیر دو گونه است یک دسته به صورت امر (قل سیروا)[69] به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور می دهد که همه انسانها را به سیر و مشاهده احوال گذشتگان فراخوان، ودسته دیگر به صورت پرسش (افلم یسیروا/ اولم یسیروا)[70] ، علاوه بر عامه مردم ، بیشترین خطابشان روی مشرکان و کافران و ظالمان است، که با توجه به اینکه آنها عاقبت مکذبان را مشاهده می کنند باز هم راه کفر و عصیان را در پیش گرفته و خود را به هلاکت
می اندازند.
فصل دوم
اهداف ومصادیق سیر وسیاحت
|
مقدمه
در فصل گذشته در باب اهمیت و ضرورت سیر وهمچنین مخاطبان سیر مطالبی بیان شد. دانستیم سیر می‌تواند عامل هدایت، خداشناسی، کسب عبرت وتجربه و نیز پند و اندرز برای مومنان باشد. و درباره مخاطبان سیر به این نتیجه رسیدیم که تمامی آیات سیر عام بوده و همه مردم را به سیر و تفکر در چگونگی سرانجام تکذیب کنندگان آیات الهی تشویق می‌کند، پس با توجه به این آیات وظیفه تمامی انسانها است که برای کسب معرفت وتشخیص راه از بی راهه به سیر و مطالعه در آثار گذشتگان و مشاهده آیات الهی بپردازند تاشاید رستگار شوند. سیر در ارض می‌تواند به دو گونه صورت پذیرد یکی حرکت جسمانی در روی زمین و مشاهده موجودات و آثار مختلف آنها و دیگر حرکت فکری و مطالعه درباره این موجودات جهان[71] و برای هر یک از این دو گونه سیر اهدافی متصور است. از جمله اهدافی که در این فصل بدانها پرداخته شده مشاهده آیات الهی در مصنوعات ومخلوقات به منظور عبرت گرفتن و کسب معرفت، عبرت از اقوام وملل گذشته، کسب علم، جهاد وهجرت می‌باشد.
بدیهی است برای سیر اهداف زیادی می‌توان نام برد که این تحقیق گنجایش پرداختن به همگی آنها را ندارد.
1-مشاهده آیات و نشانه‌های الهی درمخلوقات و مصنوعات
|
قدرت لایزال خداوندی در جای جای این جهان به صور مختلف خودنمایی کرده و توجه افکار جزم اندیش را به خود معطوف داشته است.
یکی از راههای پی بردن به قدرت الهی مشاهده آیات ونشانه‌های خداوند از طریق سیر وسیاحت است همانطور که قبلا بیان شد، سیر به دو گونه جسمی و فکری قابل انجام است که از هر دو گونه سیر می‌توان برای رسیدن به این اهداف بهره برد.
از جمله مصادیق سیر جسمی وفکری به ترتیب سیر در آفاق و انفس است. تشویق به این سیرها در این آیه از قرآن کریم به خوبی مشهود است که می‌فرماید: «و فِی الأرضِ آیاتٌ لِلموقِنین و فی أنفُسِکم أفلا تُبصرونَ» «و در روی زمین آیاتی برای جویندگان یقین است و در وجود خود شما آیا نمی‌بینید؟!»[72]
در این قسمت به طور اختصار به سیر در آفاق و بعضی از نمونه‌های آن پرداخته شده است.
الف: سیر آفاقی
«جهان طبیعت که عالم آفاق است مورد توجه قرآن می‌باشد وخداوند نشانه‌های وجود خود را در آن قرار داده است تا انسانها با مشاهده آن پی به عظمت جهان آفرین ببرند.»[73]
آیات آفاقی انسانها را به مشاهده آیات و نشانه‌های خداوند در زمین دعوت می‌کنند. از آنجایی که این آیات قابل شمارش نیستند فقط به تعدادی از آنها اشاره‌ای گذرا شده است.
- سیر و مشاهده آسمانها و زمین
خداوند در قرآن کریم توجه انسانها را به آسمانها و زیباییهای آن و چگونگی خلقت کرات آسمانی ومخصوصا توجه انسانها را به عدم وجود ناموزونی‌ها در آسمان معطوف می‌کند که هم زیباست و هم محکم و منظم وهم خالی از عیب ونقص و می‌فرماید: «اَفَلَم یَنْظُروا الِی السَّماءِ فَوْقَهُم کیفَ بَنَیناها و زَیَّنّاها وَ مالَها مِنْ فُروج»[74] «آیا آنان به آسمان بالای سرشان نگاه نکردند که چگونه آن را بنا کردیم و چگونه آن را زینت بخشیده‌ایم و هیچ شکافی و شکستگی در آن نیست.؟»
همچنین در جای دیگر برای بیداری دلها وپیمودن راه توحید وخداشناسی همه انسانها را به مشاهده نظام آسمانها و زمین و مخلوقات پروردگار فراخوانده می‌فرماید: «اَوَلَم یَنْظُروا فِی مَلکوتِ السمواتِ ولأرضِ ما خَلَقَ اللهُ من شَیءٍ»[75]
یکی از مسایلی که درمشاهده آسمانها توجه انسان را به خود جلب می‌کند، ستارگان هستند. ستارگان در آسمان و طرز قرارگرفتن آنها برای انسان دنیای پر رمز ورازی تشکیل داده است.
انسانها از دیرباز علاقمند بوده اند اطلاعات بیشری پیرامون ستارگان و آسمان بدانند، از همین جا بود که علومی در این زمینه پدید آمد مانند علم نجوم.
اگر به آسمان وستارگان دقت کنیم می‌بینیم ستارگان با نظم خاصی در آسمان پراکنده شده‌اند. آیا این نظم دلیل وهدفی داشته است؟
یکی از دلایل این نظم و هماهنگی را می‌توان از این آیه قرآن کریم بدست آورد که می‌فرماید: «وَعلاماتِ وَ بالنَّجمِ هُم یَهْتَدون»[76]. «و به وسیله ستارگان مردم هدایت می‌شوند»
از این آیه چنین نتیجه گرفته می‌شود که ستارگان وسیله‌ای برای شناختن و پیدا کردن راهها در شب هستند. شخص مسافر نیازمند علامت و نشانه ای است که بتواند به وسیله آن راه را پیدا کند و به سیر خود ادامه دهد. ستارگان در شب وقتی که علامت دیگری برای پیدا کردن راه یافت نمی‌شود وسیله مناسبی برای تشخیص مسیر می‌باشند حال این مسافر هر کجای زمین که باشد فرقی نمی‌کند چون با دانستن موقعیت خود نسبت به ستارگان می‌تواند راه را پیدا کند.
- سیر آفاقی برای مشاهده صنع الهی
سیر مشاهده مخلوقات خداوند ما را به اعتراف به عظمت و قدرت خداوند و خشوع در برابر او وامی‌دارد. و تفکر در این باره می‌تواند یکی از درهای رسیدن به معرفت الی الله باشد.
از آنجا که تمامی مخلوقات خداوند دارای پیچیدگی‌های خاص خود هستند، و درباره هر کدام می‌توان هزاران جلد کتاب نوشت، ما در این قسمت به مواردی چند که در قرآن کریم به آنها اشاره شده است می‌پردازیم.
الف: توجه به خلقت شتر:
از جمله مخلوقاتی که خداوند با اشاره روشن و صریح انسان را دعوت به مشاهده تفکر درباره خلقت آن می کند. شتر است، چه رازو رمزهایی در خلقت این جانور وجود دارد که خداوند اینگونه خطاب به انسانها می فرماید: «اَفَلا یَنظُرونَ اِلی الْاِبِلِ کَیفَ خُلِقَت»[77]
«آیا به شتر نمی‌نگرند که چگونه آفریده شده است.» علامه دراین باره می‌گوید: این آیه منکرین ربوبیت خدایتعالی را نخست دعوت می کند به اینکه در کیفیت خلقت شتر نظر و دقت کنند که چگونه خلق شده وخدایتعالی آنرا چگونه از زمینی مرده و فاقد حیات و بی‌شعور به این صورت عجیب درآورده، صورتی که نه تنها خودش عجیب است بلکه اعضا و قوا و افعالش نیز عجیب است و این هیکل درشت را مسخر انسان ها کرده… . و انسان ها از سواری و بارکشی و گوشت و شیر و پوست و کرکش و حتی از بولش و پشکلش استفاده می‌کنند، آیا هیچ انسان عاقلی به خود اجازه می‌دهد که احتمال معقول بدهد که شتر و این فوایدش به خودی خود پدید آمده باشد و در خلقت او برای انسان هیچ غرضی در کار نبوده و انسان هیچ مسئولیتی در برابر آن وسایر نعمتها ندارد؟ و اگر در بین همه تدابیر الهی و نعمت‌هایش خصوص تدبیر در خلقت شتر را ذکر کرده از این جهت است که سوره مورد بحث (غاشیه) در مکه نازل شده و جزء‌اولین سوره‌هایی است که به گوش مردم عرب می‌خورد و در مکه در آن ایام داشتن شتر از ارکان زندگیشان بوده.[78]
در تفسیر نمونه هفت ویژگی برای این حیوان ذکر شده است.[79]
1- از شتر هم برای باربری استفاده می‌شود و هم شیر و گوشتش قابل استفاده است.
2- از مقاومترین حیوانات اهلی است و با وجود بار سنگین با یک حرکت به روی پای خود می‌ایستد.
3- روزهای متوالی تشنگی را تحمل می‌کند و در مقابل گرسنگی بسیار مقاوم است.
4- مسافت‌های طولانی و صعب العبور را طی می‌کند و به این حیوان «کشتی بیابان » گویند.
5- هر گونه خار و خاشاکی را می‌خورد.
6- به خاطر پلکها وگوشها وبینی خاصی که دارد می تواند در طوفان‌های بیابان به حرکت خود ادامه دهد.
7- با وجود قدرت از رامترین حیوانات است.
در مجمع البیان آمده: «از حسن سوال از این آیه شد و به او گفتند : فیل که بزرگتر از شتر است در شگفتی،چرا خداوند نفرمود: «افلا ینظرون الی الفیل کیف خلقت؟ »
گفت: اما فیل از خاطر و ذهن عرب دور است ومعهود به آن نیست و پس از فیل خوک است که عرب سوار بر آن نمی‌شود و گوشتش را نمی‌خورد و شیرش را نمی‌دوشد، ولی شتر از بهترین مال عرب و نفیس ترین چیزهاست و نزد ایشان هسته خرما می‌خورد و بچه می‌آورد و شیر می‌دهد، یک کودک افسار او را گرفته و با آن بزرگی جثه و هیکلش هر جا که خواهد او را می‌برد.»[80]
با توجه به تفاسیر نقل شده دریافت می‌شود که مثال به خلقت شتر به خاطر آشنایی و انس عرب با این حیوان است، نه اینکه دیگر مخلوقات از نظر آفرینش وخلقت کم از شتر داشته باشند بلکه تمامی مخلوقات خداوند دارای ویژگی‌ها و ظرافت‌های منحصر به فردی هستند که حکایت از قدرت آفریدگارشان دارد.
امام علی علیه السلام درباره پدیده های شگفت جانداران چنین می‌فرماید: «خداوند پدیده‌های شگفتی از جانداران حرکت کننده و بی‌جان وبرخی ساکن و آرام، بعضی حرکت کننده و بی‌قرار، آفریده است و شواهد و نمونه‌هایی از لطائف صنعت گری و قدرت عظیم خویش به پا داشته چندان که تمام اندیشه‌ها را به اعتراف واداشته و سر به فرمان او نهاده اند.»[81]
ب: زنبور عسل
در مبحث قبل از شتر این حیوان بزرگ جثه عالم خلقت صحبت به میان آمد واکنون از زنبور عسل این جانور کوچک و پر رمز و راز بحث خواهد شد.
این حشره کوچک با نظمی که در زندگی خود دارد، یکی از نشانه‌های اعجاب آور خالق هستی، خداوند متعال است. و اگر بشر چشم حق بین خود را باز کرده با دیدی باز به حیات و نوع زندگی این جانور کوچک نگاه کند به معرفت حقیقی خواهد رسید.
خداوند متعال درآیاتی چند انسانها را به مطالعه درمورد زندگی این مخلوق عجیب دعوت می کند و می فرماید: «و اَوْحی إلی رَبِّکَ إلَی النَّحلِ اَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً و مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا یَعرِشونَ ثُمَّ کُلی مِن کُلِّ الثَّمراتِ فَاسلُکی سُبُلَ رَبِّکَ ذُلُلًا یَخرجُ مِن بطونِها شرابٌ مختلفٌ الوانُهُ فیهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ اِنَّ فی ذلک لایةً لقومٍ یَتَفکَّرونَ»[82]
«و پروردگار تو به زنبور عسل «وحی» نمود که «از کوهها و درختان و داربستهایی که می‌سازند خانه‌هایی برگزین پس از تمام ثمرات بخور وراه‌هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است به راحتی بپیما.» از درون شکم آنها نوشیدنی بارنگهای مختلف خارج می‌شود که در آن شفا برای مردم است به یقین در این امر نشانه روشنی است برای جمعیتی که می‌اندیشد»
وحی در این آیات به معنی غریزه ای است که خداوند در جانداران مختلف آفریده است. [83]
در اینجا باید بگوییم غریزه‌ای که قرآن از آن به عنوان وحی یاد کرده فقط مربوط به زنبور عسل نیست واینکه چرا در قرآن فقط در مورد این حیوان به کار برده تفسیر نمونه چنین پاسخ می دهد: «امروز که زندگی زنبوران عسل دقیقا از طرف دانشمندان مورد بررسی عمیق قرار گرفته، ثابت شده که این حشره شگفت انگیز آنچنان تمدن و زندگی اجتماعی شگفت انگیزی دارد که از جهات زیادی بر تمدن انسان وزندگی اجتماعی او پیشی گرفته است… قرآن به طرز اعجاب آمیزی با کلمه «وحی»به این موضوع اشاره کرده است تااین واقعیت را روشن سازد که زندگی زنبوران عسل را هرگز نباید با انعام و چهارپایان و مانند آنها مقایسه کرد، و شاید همین انگیزه ای شود به درون جهان اسرار آمیز این حشرة عجیب گام بگذاریم و به عظمت و قدرت آفریدگارش آشنا شویم و این است رمز دگرگون شدن لحن کلام در این آیه نسبت به آیات گذشته.»[84]
زنبور عسل حیوان متمدن
صاحب المیزان درباره زندگی مورچه و زنبور عسل چنین می گوید: «زیست شناسان در بسیاری از حیوانات مانند مورچه و زنبور عسل و موریانه آثار عجیبی از تمدن و نازک کاریهای ظریفی در صنعت و لطائفی در طرز اداره مملکت برخورده اند که هرگز نظایرآن جز در بعضی از ملل متمدن دیده نشده است. قرآن کریم هم در امثال آیه: «وَ فِی خَلقِکُم وَمایَبُثُّ مِن دابَّةٍ آیاتٌ لقومٍ یومنون»[85]
- و در خلقت شما وسایر جنبندگان پراکنده آیاتی است برای مردم که یقین می‌کنند مردم مرا به شناختن عموم حیوانات و تفکر در کیفیت خلقت آنها وکارهایی که می کنند ترغیب نموده و در آیات دیگری به عبرت گرفتن از خصوص بعضی از آنها مانند چهارپایان و پرندگان و مورچگان و زنبور عسل دعوت کرده است.»[86]
زنبور عسل و تولید نسل
علاوه بر اعجاب آور بودن تمدن وزندگی زنبور عسل خود عسل نیز از مراحل ساخته شدن و شفا بخش بودن وتنوع رنگ بسیار قابل توجه وتامل است.
و اما درمورد تولید نسل در زنبوران عسل کرسی موریسن درکتاب راز آفرینش انسان اینگونه می گوید: «عمل تولید نسل زنبوران مستلزم سازمان مخصوص و مرتبی است که از جمله حجره‌های مخصوص و تخم های مخصوص لازم دارد و اثرات شگفت تغییر غذا نیز در آن موثر است. برای این کار زنبوران باید حس پیش بینی و تشخیص داشته باشند. وبتوانند اطلاعات وسیعی را که درباره غذا واثرات آن دارند بموقع اجرا بگذارند. این تشکیلات و این اطلاعات مخصوصا برای دوام و بقای زندگی اجتماعی لازم است و وسعت اطلاعات و مهارت زنبوران در این مورد مسلماً بعد از آغاز زندگی اجتماعی آنها پیدا شده و تکامل یافته است والا هیچیک از این اموز ملازم با زندگی انفرادی زنبوران و شرط بقای فردی آنها نیست. با این توضیحات می‌بینیم که زنبور عسل در مورد تجربه راجع به غذا، اطلاع از اثرات تغییر آن، در بعضی از موارد از انسان پیشی گرفته است.[87]»
- ساختمان جسمانی زنبور عسل
علاوه بر زندگی وافعال زنبور عسل ساختمان وجودی این حیوان شگفت انگیز و در خور تامل و دقت است . دانشمندان در این باره چنین می‌گویند که «چشم زنبور عسل از دو هزار و پانصد صفحه کوچک تشکیل شده که با یکدیگر زاویه دو تا سه درجه را تشکیل می‌دهند این چشمها قادرند هنگامی که ابرها جلو خورشید را گرفته اند از محل آن اطلاع حاصل کنند و این از طریق شعاعهای ماوراء بنفش است که روی چشم آنها اثر می‌گذارد.
زبان زنبور عسل و مشاره آنها با یکدیگر نیز از حقایق علمی است که در سالهای اخیر کشف شده.[88]
ب: سیر انفسی
آیات انفسی انسان را به تفکر درباره مراحل به وجود آمدن و پایان کار و عاقبتش دعوت می‌کند. و مرتبا از انسان می‌خواهد که تدبر تعقل وتفکر کند: «افلا یَتَدَبِّرونَ-[89] افلا تَعقِلونَ- [90]افلا تَتَفَکَّرون» [91]
سیر و تدبر در چگونگی به وجود آمدن انسان ومراحل وجودی او
«با اینکه انسان موضوع علوم مختلفی قرار گرفته و درباره هریک از جنبه های مختلف وی علم ویژه‌ای مشغول بررسی و کنجکاوی است باز هم به صورت یک موجود ناشناخته باقی مانده است. و سالیان دراز وقت لازم دارد که دانشمندان جهان با تلاش شبانه روزی خود معمای بزرگ عالم هستی را بگشایند و زوایای آن را روشن سازند و شاید هیچگاه نتوانند این کار را انجام دهند.[92]»
انسان وقتی به سیر می پردازد در عالم خلقت خود را یکی از هزاران مخلوقات خداوند می‌بیند که همچون دیگر موجودات به او اجازه زندگی داده شده است . با این تفاوت که او حیوانی است عاقل وناطق وقابل تربیت که می تواند سعادت و شقاوت خود را با اختیار انتخاب کند.
خداوند مراحل وجودی انسان را از آغاز تا پایان را این گونه بیان می‌کند:
فَاِنّا خَلَقناکُم مِن تُرابٍ ثمَّ مِن نُطفهٍ ثمَّ مِن عَلَقَةٍ ثمَّ مِن مُضغَةٍ مُخَلَّقةٍ وَغَیرِ مُخلَّقةٍ لِنُبَیِّن لکُم و نُقِرُّ فِی الْاَرحامِ ما نَشاءُ‌اِلی اَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ نُخرِجُکُم طِفلاً ثمَّ لِتَبلُغوا اَشُدَّکُم ومِنْکُم مَن یُتَوفّی وَمِنکم مَن یُرَدُّ اِلی ارذل العُمُرِ لِکَیلا یَعلَمَ مِن بعدِ علمٍ شیئاً[93]
(ما شما را از خاک آفریدیم سپس از نطفه و بعد از خون بسته شده پس از مضغه {چیزی شبیه به گوشت جویده شده} که بعضی دارای شکل وخلقت است وبعضی بدون شکل تابرای شما روشن سازیم . و جنین‌هایی را که بخواهیم تا مدت معین در رحم قرار می دهیم. بعد شما را به صورت طفل بیرون می‌آوریم؛ سپس هدف این است که به حد رشد وبلوغ خویش برسید. در این میان بعضی از شما می‌میرند و بعضی آن قدر عمر می‌کنند که به بدترین مرحله زندگی می‌رسند، آنچنان که بعد از علم و آگاهی چیزی نمی‌دانند.)
انسان در سیر انفسی به مسائل اعجاب آور و اسرارآمیزی برخورد می‌کند که از ظرفیت فکر و ذهن او خارج است.
از جملة این مسایل تطورات جنینی، آفرینش روح وپدیده پر رمزو راز خواب استکه هنوز بعضی سوالهای مربوط به این پدیده ها پاسخ روشنی نداشته و در پس پرده ابهام قرار دارند.
جهت دریافت فایل سیر و سیاحت ازمنظر قرآن کریم لطفا آن را خریداری نمایید